“Wij voelen ons Nederlanders en wonen hier al generaties. We dragen bij aan de maatschappij. Wij blijven tenslotte het liefst in Nederland, maar wel in rust en vrede”

In gesprek met Elisabeth Baumgarten, lid Joodse gemeenschap Amersfoort, historica, 25 jaar vrijwilligerswerk én gastspreker Stichting Na de Oorlog.

“Leden van onze Joodse gemeente worden bespuugd, uitgescholden en bedreigd. Vrienden gebruiken soms hun Joods klinkende namen niet meer als ze een bestelling plaatsen. Dat ik me ooit zorgen zou maken over de toekomst van mijn kinderen, enkel en alleen omdat ze Joods zijn, nee, dat had ik me nooit bedacht. Het is toch absurd en verschrikkelijk.” Een gesprek met haar over de effecten van haat jegens Israël én Joden in Nederland.

Zou u zich willen voorstellen aan de lezers?

Ik ben historica van huis uit, maar heb een heel ander maatschappelijk pad gekozen, waaronder als programmamanager. Ik ben getrouwd, moeder van drie kinderen. Ik doe al zeker 25 jaar vrijwilligerswerk. Ik ben onder meer lokaal en landelijk bestuurlijk actief geweest binnen het NIK (Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap).

Aan de reeks van bedroevende anti-Israëlische/antisemitische voorvallen lijkt in Nederland geen eind te komen. Hoe raakt dat u als Nederlandse Jodin?

Het raakt mij enorm.

Mijn hele leven heb ik op allerlei manieren al geprobeerd om meer te weten te komen over het antisemitisme en te waarschuwen voor het antisemitisme. Maar na 7 oktober 2023 voel ik de urgentie nog veel sterker, vandaar dat ik gastlessen ben gaan geven op scholen.

Het voelt alsof het matje onder onze voeten is weggetrokken. Het lijkt alsof de geest van het antisemitisme uit de fles is. Er was altijd een smeulend vuurtje, maar sinds 7 oktober 2023 blijkt hoe het antisemitisme in heel korte tijd tot een razend vuur kan worden. Het antisemitisme groeit exponentieel, in de wereld, in Nederland en ook in Amersfoort waar ik woon. Ik merk het aan mezelf, mijn gezin en aan Joodse vrienden en kennissen: tot die 7e oktober had ik wel angst voor het antisemitisme, maar dat ik me ooit zorgen zou maken over de toekomst van mijn kinderen, enkel en alleen omdat ze Joods zijn, nee, dat had ik me nooit bedacht. Het is toch absurd en verschrikkelijk.

Welke reacties op deze ongehoorde, desastreuze toestand (de principes van onze rechtsstaat zijn in het geding) neemt u waar binnen de Joodse gemeenschap?

Er zijn grote zorgen. Ik merk dat mensen zich meer en meer in hun eigen Joodse bubbel -willen- terugtrekken, omdat het fijn is om mensen om je heen te hebben die je begrijpen en accepteren. De behoefte van samenklonteren is vaak het gevolg van slechte ervaringen. Bijna iedereen die ik ken heeft bijvoorbeeld te maken met verbroken vriendschappen van soms tientallen jaar oud, vanwege verschil van mening over de oorlog, maar in de kern vanwege het ontbreken van begrip voor Joden, voor hun gevoel van angst en onveiligheid en zorgen over de toekomst.

Al heel snel na 7 oktober hebben vrienden van mij hun mezoeza’s van hun huizen gehaald en deze worden ook niet meer teruggehangen. Ik heb dat zelf overigens niet gedaan. Kettingen met Joodse symbolen worden in kleding verstopt of afgedaan, leden van onze Joodse gemeente worden bespuugd, uitgescholden en bedreigd. Vrienden gebruiken soms hun Joods klinkende namen niet meer als ze een bestelling plaatsen.

Ook zijn mensen teleurgesteld in veel lokale en landelijke politici, omdat ze zich niet voldoende uitspreken tegen het antisemitisme. Onder het excuus van inclusie wordt geen morele stelling ingenomen en dat leidt juist tot uitsluiting van Joden. Er is gelukkig aandacht en ruimte en geld voor de herinnering aan de Holocaust, de Shoah. Dat is belangrijk, maar wij willen nu zonder zorgen leven! Het lijkt soms wel of er meer aandacht is, interesse is voor dode Joden dan voor de levende Joden. En dat is pijnlijk.

Aan de andere kant merk ik ook dat velen nog wel hoop willen houden en dat sommigen ook strijdbaar zijn. We blijven tenslotte het liefst in Nederland, maar wel in rust en vrede.

En passant blijft het in de Nederlandse publieke opinie grotendeels stil, zorgwekkend stil. Wat zegt dat u?

Het zegt mij heel veel. Dat we, in the end, niet veel van de gemiddelde Nederlander te verwachten hebben, als het echt serieus wordt. Maar misschien ben ik te veel belast met de kennis dat de gemiddelde Nederlander in de Tweede Wereldoorlog weinig heeft gedaan om Joden te redden, integendeel zelfs.

Helaas is er een steeds grotere groep mensen die heel activistisch anti-Israël is (ik zeg bewust anti-Israël en niet pro-Palestijns). Er lijkt steeds minder ruimte, zeker ook in de media, voor nuance, laat staan voor een tegengeluid. Ik mis vooral in de main-stream media objectieve berichtgeving. Over antisemitisme wordt daarbij ook steeds vaker gezegd dat de term te veel misbruikt wordt als vals tegenargument. Uiteraard is niet elk geluid tegen Israël per definitie antisemitisch, maar het is toch onvoorstelbaar dat overduidelijk antisemitische vooroordelen die al eeuwen oud zijn, inmiddels weer algemeen goed zijn?!

Ervaart u ook meeleven in woord en daad van niet-Joodse zijde?

Zeker wel, en gelukkig ook! Ik heb echter wel de indruk dat het minder wordt. Aan de Joodse gemeente in Amersfoort zijn in de eerste periode na 7 oktober kaarten en bloemen gestuurd ter ondersteuning. Ook is er elke week een stille tocht ter ondersteuning van Israël en Joden in Nederland, maar dat is helaas een klein gezelschap.

Welke actoren in de Nederlandse samenleving acht u debet aan het aanwakkeren van haatgevoelens jegens de Joodse staat en de Joodse gemeenschap?

(Sociale-)media, lokale overheid, landelijke overheid en politieke partijen.

Vanuit de media, omdat er een hyperfocus is op Israël. Dit heeft direct weerslag op de Nederlandse Joden omdat zij door velen in Nederland gelijkgesteld worden aan Israël.

In de media wordt vooral de kant van Hamas en de Palestijnen behandeld en wordt zonder feitencontrole het narratief van Hamas, bijvoorbeeld via Al Jazeera, overgenomen. De mainstream media en de NOS houden zich aantoonbaar niet aan hun eigen journalistiek code inzake objectiviteit. Zo komen de daden van Hamas, ook tegen de eigen bevolking, en de standpunten van Israël aanzienlijk minder ter sprake. Belangrijk is ook dat verhalen en foto’s, die vals bleken te zijn, niet of op hele obscure wijze gerectificeerd werden.

Maar het is vooral de toon van wat er gepubliceerd wordt die zo enorm kwalijk is. Voor mij is één voorpagina typerend, namelijk die van de Trouw dit voorjaar met enkel de namen van overleden baby's uit Gaza. Uiteraard is het vreselijk dat er burgers sterven in een oorlog, dat staat buiten kijf, maar waarom wordt dit op deze manier afgedrukt, specifiek als de vermeende daders uit Israël komen? Waarom werd en wordt dit niet gedaan bij enig ander conflict, terwijl dat gezien de feiten net zo goed zou hebben gekund of kan? Ik weet het wel: het bloedsprookje. Het vooroordeel dat Joden baby’s doden voor eigen gewin is al zo oud als de Middeleeuwen. Het is een terugkerend vooroordeel, dat elke generatie op de een of andere manier weer geactiveerd wordt. Helaas is dit maar één van de vele voorbeelden. 

Via de sociale media wordt een enorme hoeveelheid gekleurde informatie en antisemitisme over met name de jongeren uitgestort. Ik maak me hierdoor enorme zorgen over de toekomst. Wat gebeurt er over tien jaar als deze jongeren in de bedrijven en overheden aan de macht komen? Diezelfde jongeren krijgen via NOS-stories of het Jeugdjournaal een activistisch, gekleurd beeld mee. Zeer binnenkort komt hierover een rapport naar buiten dat dit ondubbelzinnig bewijst.

Wat betreft de lokale overheid verwijt ik de bestuurders dat ze de oorlog in Gaza meer importeren in Nederland dan nodig is en daarmee de bevolking tegen elkaar opzetten en de polarisatie laten toenemen. Waarom kan er niet in algemene woorden over de oorlog gesproken worden, maar kiest men een duidelijke kant? Waarom wordt er niet gezegd dat elke oorlog vreselijk is, ongeacht waar deze plaatsvindt, maar dat wij als burgers van Nederland met elkaar op goede en respectvolle manier moeten leven? En waarom ontbreken duidelijke gevolgen voor slecht gedrag? Bestuurders stellen geen grenzen, en dat zouden ze juist moeten doen om iedereen te beschermen.

De landelijke overheid en de politieke partijen doen veel te weinig om de polarisatie tegen te gaan. Integendeel. Ook hier merk je een hyperfocus op de oorlog in Gaza en de negatieve aandacht voor Israël. Ik ben erg geschrokken van wat er gebeurd is tijdens het recente partijcongres van GroenLinks/PvdA. Niet alleen het aantal en de inhoud van de moties tegen Israël waren vreselijk, maar het gaat mij vooral om de wijze waarop die dag verliep, de toonzetting waarin werd gesproken. Dat was nou massahysterie, links populisme. Het was beangstigend om te zien hoe een menigte mensen zich uitte. Propaganda werkt. Maar goed, dat wist Goebbels al. En reken maar dat dit enorm effect heeft op hoe de Jood, dus ook in Nederland, bekeken wordt.

Legt die aanhoudende antisemitische agitatie ook niet tegelijkertijd een ontgoochelend falen van de bevoegde autoriteiten in Nederland bloot, in feite het ontbreken van een elementair moreel kompas?

Zeker. Je zou verwachten dat de bevoegde autoriteiten in staat zouden zijn om de polarisatie in te dammen. Maar de polarisatie wordt juist aangewakkerd.

Er wordt veel te veel getolereerd en weggepoetst, omwille van ”verbinding”. Maar het probleem van het niet stellen van grenzen aan negatief gedrag, is dat de grenzen steeds verder opgerekt worden.

Wat mij opvalt is dat antisemitisch gedrag nooit zonder meer veroordeeld wordt. Er moet altijd nog worden toegevoegd dat elke andere vorm van racisme e.d. ook niet mag. Dit heeft een verzwakkend effect op de aanklacht tegen antisemitisme.

Welke aanbevelingen zou u onze bestuurders (waar en op welk niveau dan ook) doen voor een effectieve bestrijding van Jodenhaat?

Een verplicht vaststaand curriculum voor het onderwijs in het primair en secundair onderwijs over zowel het Jodendom als over het antisemitisme. Kennis over het Jodendom zorgt ook voor minder antisemitisme.

Duidelijke en openlijke steun geven aan de huidige Joodse gemeenschap en het behoud hiervan. Ook in de vorm van geld en beveiliging om het voortbestaan te waarborgen.

Professioneel aanpakken van haat op de sociale media. Want het gif van het antisemitisme is vooral daar te vinden.

U geeft gastlessen op basisscholen. Namens welke organisatie? Wat vertelt u de leerlingen? Welke ervaringen doet u daarbij op?

Ik ben gastspreker voor de Stichting Na de Oorlog. Het doel van de stichting is om door middel van persoonlijke verhalen over de Tweede Wereldoorlog antisemitisme, racisme en discriminatie aan de orde te stellen. Ik ga met het oorlogsverhaal van mijn familie naar het primair onderwijs (groep 7/8). Vanaf aankomend schooljaar wil ik de lessen ook geven aan leerlingen in het voortgezet onderwijs.

Mijn verhaal duurt ongeveer 35 minuten. Het is een soort one-woman show, dus geen saaie monoloog. Een aantal keren stel ik vragen aan de kinderen om ze te laten nadenken over bepaalde aspecten van mijn verhaal. Zo roep ik één blond kind naar voren die een gele ster krijgt opgespeld met het woord BLOND erop. Wat vinden kinderen daarvan? Wat ervaart het kind zelf?

Na afloop van mijn verhaal is er een nagesprek. In de praktijk duurt dit nagesprek bijna altijd langer dan mijn verhaal. Hierin spreken we over discriminatie die de kinderen zelf of in hun directe omgeving hebben ervaren. Meer dan eens zijn kinderen hierbij in huilen uitgebarsten, waardoor het voor de klas heel erg binnenkomt. Uiteindelijk gaat het om de vraag of een mens toeschouwer of helper wordt in dergelijke situaties.

Hoofdzakelijk heb ik mooie ervaringen gehad, Mooie gesprekken, met wijze woorden, kinderen die geraakt zijn en begrijpen wat de boodschap is. Helaas is het ook een aantal keren voorgekomen dat de enorme haat in de ogen van de kinderen heel voelbaar was, alleen omdat ik Joods ben. Dat is pijnlijk en zorgwekkend.

Wordt alija (vertrek naar Israël) voor u soms ook meer een reële optie? Wat vangt u daarover op binnen de Joodse gemeenschap in Nederland?

Wij willen eigenlijk gewoon hier in Nederland blijven. Wij voelen ons Nederlanders en wonen hier al generaties. We dragen bij aan de maatschappij. We willen helemaal niet weg, we willen juist een bloeiend Nederlands-Joods leven.

Maar door alles wat er sinds 7 oktober 2023 in Nederland aan de hand is, denken mijn gezin en ik en vele anderen die ik ken er serieus over na om Nederland te verlaten. De vraag is alleen wanneer en waarheen? Omdat er grote zorgen zijn over de toekomst van Israël, worden ook andere opties besproken.

Het zijn enorme moeilijke keuzes en beslissingen. Je wil tenslotte als gezin graag bij elkaar blijven als dat kan. Hoe zit het met werk? Is het financieel haalbaar? Waar is het veilig voor Joden? Het zijn heel moeilijke vragen om te beantwoorden.

Ten slotte nog het volgende: als historica weet ik dat grootschalig antisemitisme vaak een voorbode is van groter maatschappelijk onheil. Joden zijn veelal de kanarie in de kolenmijn. Bestuurders, politiek en media zouden hiervan doordrongen moeten zijn. Ik hoop dat men dit bijtijds zal beseffen.