“Sinds de terreuraanval van Hamas op Israël op 7 oktober 2023 is het klimaat voor Jodinnen en Joden in Duitsland dramatisch veranderd”, schrijft NZZ-redacteur Richard C. Schneider in een indringende bijdrage onder de titel “Jaja, so sind sie, die Juden!” met als ondertitel “Antisemitismus ist in Deutschland zur Normalität geworden” (9 september 2025).
Het is een ronduit bedroevende constatering dat daarmee de voorspelling én waarschuwing van de vooraanstaande antisemitisme-onderzoeker Monika Schwarz-Friesel (Freie Universität Berlijn) van alweer vele jaren geleden de realiteit van vandaag vormt in Duitsland. Tegelijk verdient de Zwitserse kwaliteitskrant, de Neue Zürcher Zeitung (NZZ) absoluut waardering dat zij de explosie van Jodenhaat wereldwijd voor haar lezers nauwkeurig registreert en analyseert. We zijn gewaarschuwd!
Voor zijn artikel heeft Schneider, zelf kenner van de Israëlische politiek en de Joodse diaspora, met diverse insiders, Joodse slachtoffers respectievelijk waarnemers van onversneden Jodenhaat, gesproken. Dat resulteert in een beklemmend maatschappijbeeld bij onze oosterburen. Even kenmerkend trouwens voor andere landen in West-Europa, waaronder Nederland.
Op de emotionele schok van 7 oktober volgde de fase van concrete bedreigingen voor de Joodse gemeenschap, schrijft Schneider. “Veel Jodinnen en Joden melden dat zij zich niet meer veilig voelen, niet op straat, noch in onderwijsinstellingen.”
Er is niet slechts sprake van een verkoelde atmosfeer voor Duitse Joden, maar erger nog, zelfs van een vergiftigde atmosfeer, vervolgt de journalist. “Antisemitische uitingen, die vroeger op tegenstand waren gestoten, worden vandaag op veel plaatsen getolereerd – of oogsten zelfs applaus.”
En passant is deze onveilige situatie, vol van bedreigingen, allesbehalve theoretisch voor de Joden. Nee, het is de harde, concrete werkelijkheid. Dat tonen niet alleen peilingen aan, maar vooral de ervaringen van direct getroffenen, Joodse slachtoffers van Jodenhaat. Tussen haakjes: deze laatste woorden lijken nogal logisch, echter ook in ons land weten niet-Joden, die het voor Joden binnen en buiten de Joodse staat openlijk opnemen, van antisemitische aanvallen op hun persoon.
De eerste Joodse insider die Schneider citeert, is Marina Chernivsky. Zij leidt het meld- en adviespunt Ofek voor antisemitisch geweld en discriminatie, hoofdvestiging in Berlijn. Veelzeggend is haar observatie: “In de Joodse gemeenschap is er na de 7e oktober een soort anticiperen op een mogelijke catastrofe. Persoonlijk mag alles nog goed zijn, maar er zijn kleine en grote scheuren. Jodinnen en Joden weten dat de Joodse ervaring van het dubbele geweld in Israël en hier in Duitsland niet begrepen wordt.”
Na de 7e oktober staan de telefoons bij Ofek niet meer stil. Alleen al in de eerste maand na het door Hamas aangerichte bloedbad kreeg Ofek meer verzoeken om bijstand binnen dan in elk jaar na de stichting van de hulpinstantie in 2017. “Wat een open vraag onder Joden is: Begrijpen we het pas als het te laat is?”, zo citeert Schneider een “onrustige” Chernivsky. Tekenend!
De NZZ-redacteur geeft ondertussen de alledaagse geluiden weer uit Joodse gezinnen. Ouders die hun kinderen dringend ontraden op school open uit te komen voor hun Joodse identiteit. Joodse studenten die hun davidsster wegmoffelen bij het betreden van de campus. Joden die een omweg nemen bij hun gang naar de synagoge, om vooral niet op te vallen. “Deze voorbeelden zijn geen incidenten meer”, aldus Schneider, “maar onderdeel van een beangstigende ontwikkeling: de sluipende normalisering van anti-Joodse denkwijzen.”
De tweede Joodse insider die Scheider in zijn reportage opvoert, is Jo-Achim Hamburger, voorzitter van de Joodse gemeente in Neurenberg. Van die sluipende normalisering van Jodenhaat kan hij “een lied zingen”. Ruim tien jaar geleden, in 2014, vonden er in de stad waar Hitler zijn rijkspartijdagen hield rellen plaats. Honderden demonstranten bestormden op het station de filialen van McDonald en Burger-King omdat die zogenaamd “Joods” waren en schreeuwden daarbij “kindermoordenaar Israël” en “Allahu Akbar”. Momenteel kent de stad een “Intifada Nürnberg”, een organisatie die vorig jaar flyers verspreidde met de slogan “Wanneer Rafah brandt, brandt Neurenberg”.
Hamburger vertelt dat zojuist een Joodse kleuterschool in Neurenberg van start is gegaan. Ja, “met ramen van kogelvrij glas”, een officiële verplichting van de Beierse veiligheidsdienst. “Het is de enige kleuterschool in Neurenberg waarvoor dat nodig is”, verzucht Hamburger treurig. Voor zijn woonplaats geldt wat landelijk het geval is: de bewegingsradius van Jodinnen en Joden is duidelijk ingeperkt. Zij overleggen precies in welke stadswijken je je als Jood nog veilig kunt wanen en of een bezoek aan Joodse manifestaties nog verantwoord is. “Hamburger looft weliswaar de samenwerking met de Beierse staatsregering en de autoriteiten, maar het gevaar blijft”, vat Schneider samen.
De NZZ-redacteur staat vervolgens stil bij het klimaat op Duitse universiteiten. Zijn oordeel is scherp: “Plaatsen, die eigenlijk voor debat en kennisverwerving dienen te staan, ontwikkelen zich allengs tot brandhaarden van antisemitische retoriek en uitsluiting.” Palestijnse terreuraanslagen worden op campussen gerelativeerd of zelfs als verzet verheerlijkt. Joodse studenten voelen zich alleen gelaten. Zij mijden discussierondes of studentenbijeenkomsten.
En ja, de conferentie van universiteitsrectoren herhaalt weliswaar dat op hun hogescholen voor antisemitisme geen plaats hoort te zijn, maar “de realiteit oogt anders” (Schneider). Punt is, zoals in Nederland, dat er geen duidelijke consequenties volgen op antisemitische en vandalistische excessen van pro-Palestijnse activisten.
Parallel aan deze zorgvolle ontwikkeling in het academisch onderwijs en onderzoek verscherpt zich ook de publieke situatie. Schneider citeert daarbij een gezaghebbende bron qua registratie en documentatie van Jodenhaat in Duitsland, RIAS ofwel Recherche- und Informationsstelle Antisemitismus. Voor het jaar 2024 telde RIAS maar liefst ongeveer 24 antisemitische aanvallen per dag. Dus puur rekenkundig elk uur één, onderstreept Schneider. “Synagogen worden besmeurd, Stolpersteine verwoest, Joodse instellingen moeten onder verhoogde politiebescherming opereren. Een bijzonder schokkend voorbeeld was de aanval bij het Holocaust-gedenkteken in Berlijn in februari 2025, waarbij een Joodse bezoeker met een mes werd gewond.”
In de Duitse hoofdstad ook ontmoet Schneider een derde Joodse insider qua Jodenhaat, Elio Adler, voorzitter van de Berlijnse vereniging Werte-Initiative. De vereniging wil een Joodse stem zijn in de samenleving en zet zich in voor democratie en een toekomst voor de Joden in Duitsland. Adler is vol zorg, ziet en hoort de journalist. De niet-Joodse omgeving toont zich immers ignorant en zonder empathie. “Nauwelijks iemand vraagt na de 7e oktober eenvoudig eens: ‘Hoe gaat het eigenlijk met je?’”, aldus een “ontstemde” Adler. Bij kritiek op het optreden van het Israëlische leger klinkt altijd mee, zo beluistert hij, een “Jaja, zo zijn ze, de Joden!”
Naar bekend slaan in Berlijn pro-Palestijnse demonstraties doorgaans om en door in puur antisemitische hetze. Elio Adler ergert zich aan het onbegrip van velen daarbij: “Een toekomst zullen wij Joden in Duitsland slechts dan hebben, wanneer de meerderheidsmaatschappij begrijpt dat het niet om Joden gaat bij deze demo’s, maar om een strijd tegen onze vrije waarden, tegen een vreedzame vorm van samenleven.” Voor hem maakt het ook niet meer uit van welke kant het antisemitisme komt. Links, rechts, uit het midden van de samenleving of van moslimzijde. “Wij hebben geen veilige kant meer. Wij worden 360 graden in de rondte vijandig bejegend.”
Bijzonder schokkend heeft de Joodse gemeenschap de uitspraken ervaren van leden van de Duitse regering inzake de solidariteit met Israël, benadrukt Schneider. Daaronder vallen de recente scherpe en openlijke kritiek van bondskanselier Friedrich Merz op de Israëlische oorlogsvoering in Gaza en de woorden van minister van Buitenlandse Zaken Johann Wadephul die sprak van een “Zwangssolidarität” versus Israël. De vroegere chef van de SPD-fractie Rolf Mützenich repte zelfs van een “Selbstgefangenschaft”.
De slotsom van Schneider over deze uitlatingen luidt dan ook: “Met andere woorden: de historische verantwoording van de Duitsers tegenover de Joodse gemeenschap in Duitsland en Israël is niets dan een lastig geworden plicht.”
Toen vervolgens bondskanselier Merz afkondigde dat Duitsland Israël geen wapens meer zou leveren, die in Gaza zouden kunnen worden ingezet, kwam dat bij velen en niet alleen Joodse Duitsers over als “een definitieve breuk met de decennialange politiek van Duitse solidariteit met Israël” (Schneider).
De NZZ-redacteur spreekt van drie schokken die de Joodse gemeenschap in Duitsland hebben getroffen: de eerste was van 7 oktober 2023, de tweede kwam met het exploderende antisemitisme en de derde is de indruk dat Duitsland zich toenemend van zijn bijzondere verantwoordelijkheid jegens Israël distantieert. Het gevolg is dat brede delen van de Joodse gemeenschap in verwarring, onzekerheid verkeren. “De nieuwe politieke retoriek werkt als een semantische devaluatie van Joodse veiligheidsbehoeften”, luidt Schneiders gevolgtrekking.
Hoe reageert de Joodse gemeenschap op de huidige situatie. Met een mengeling van berusting en weerstand. Velen trekken zich in hun privéleven terug of overwegen zelfs emigratie. Tegelijkertijd zijn er ook tegenbewegingen, ontstaan er nieuwe Joodse netwerken van studenten, docenten en journalisten.
“Maar het probleem zit dieper”, geeft Laura Cazés (Zentralwohlfahrtstelle der Juden in Deutschland) aan. “Wie in het publieke discours geen stem heeft, zijn bijvoorbeeld 70.000 Joodse mensen uit de voormalige Sowjet-Unie. Zij kampen met ouderdomsarmoede. Wie in het al reeds precaire leven van alledag antisemitisme beleeft in zijn naaste omgeving, heeft geen mogelijkheid te zeggen: ‘Okay, ik trek ergens anders heen.’”
Cazés legt er de vinger bij dat het hedendaagse antisemitisme niet nieuw is. “De meeste van de huidige antizionistische narratieven hebben hun oorsprong in de sowjet- of de nazipropaganda.”
In de Joodse geschiedenis is evenmin nieuw, zo vult Richard C. Schneider aan, dat Joden zich weer eens afvragen of ze hun koffers moeten pakken. Er gaapt een enorme kloof tussen politieke bekentenissen en maatschappelijke ressentimenten, poneert hij. “Nu wordt duidelijk hoezeer de zogenoemde Duitse “Erinnerungskultur” tot een lege show verworden is.” Is het soms al te laat voor deze luide wake-up call?
Bron: bijdrage van Richard C. Schneider in de NZZ van 9 september 2025 onder de titel “Jaja, so sind sie, die Juden!” – Antisemitismus ist in Deutschland zur Normalität geworden”.
Reactie plaatsen
Reacties